Sedmično objavljivanje pozitivnih priča o Romskim zajednicama

Vjeruje se da Romi potječu iz sjeverne Indije i da su emigrirali u Evropu preko Bliskog istoka tokom 10. i 11. vijeka (Vijeće Evrope, 2015). Romski jezik spada u grupu indoevropskih jezika, sličan jezicima koji se danas govore u sjevernoj Indiji, a izraz Romi je inačica prakritske riječi dom, što znači ljudsko biće. Tokom Srednjeg vijeka, Romi su bili predmetom progona u Istočnoj Evropi, a nakon izvjesnog perioda prihvaćenosti, i u Zapadnoj Evropi (Fondacija otvoreno društvo, 2014). Prema podacima Vijeća Evrope, preko 500 godina, od 14. do sredine 19. vijeka, Romi su sistematski porobljavani na teritoriji koju danas poznajemo kao Rumunija.

Evropska istorija progona Roma nastavila se i u 20. vijeku. Pored Jevreja, LGBTI osoba i drugih populacija koje su smatrane inferiornim ili prijetnjom po Treći rajh, Romi su bili meta nacističkog režima. Prema podacima Memorijalnog muzeja holokausta u Sjedinjenim Američkim Državama, desetine hiljada Roma na teritoriji bivše Jugoslavije pod njemačkom okupacijom završilo je u koncentracionim logorima, kao što su Sajmište i Jasenovac, dok je romska populacija u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (BiH) bila gotovo desetkovana. Logori pod nazivom ''Zigeunerlager'', od njemačke riječi ''Zigeuner'', koja vjerovatno potječe od grčkovizantijskog izraza nedodirljivi, posebno su bili namijenjeni zatvaranju pripadnika romske populacije.

Romska populacija se poslije Drugog svjetskog rata nastavila suočavati s opštom kulturološkom, ekonomskom i društvenom diskriminacijom i isključenošću širom Evrope. Prema podacima Vijeća Evrope, takođe je prevladavalo etničko profiliranje Roma, o čemu svjedoče brojni slučajevi policijskog nadzora nad romskim zajednicama i pretjeranog ograničavanja kretanja.

Prema izvorima Svjetske banke, romske zajednice su izrazito ekonomski ugrožene, što je rezultat niza međusobno povezanih problema. U Istočnoj Evropi, na primjer, preko 71% romskih domaćinstava živi u ekstremnom siromaštvu. Iako mnoge od ovih porodica žive u visoko razvijenim državama, ipak se moraju boriti sa siromaštvom i obespravljenošću koje je na istom nivou kao i u najnerazvijenijim dijelovima svijeta, kao i sa slabim izgledima za zaradu zbog stalne nezaposlenosti i nedostatka obrazovanja. Jaz između romske porodice i prosječne evropske porodice produbljuje se na svakodnevnoj osnovi.

II. Trenutni status Roma u Bosni i Hercegovini

Prema istraživanju iz 2013. godine, koje je provela Misija Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi u Bosni i Hercegovini (Misija OSCE-a u BiH) i Institucija ombudsmana za ljudska prava u BiH, procjenjuje se da oko 50.000 Roma živi na teritoriji BiH (Specijalni izvještaj o statusu Roma u BiH, OSCE, 2013.). Romi su najbrojnija nacionalna manjina u BiH, a nalaze se među najugroženijim manjinama u društvenom, ekonomskom i političkom smislu. U današnjoj poslijeratnoj BiH, Romi se suočavaju s nizom poteškoća u oblasti potpunog ostvarenja osnovnih ljudskih prava zagarantovanih Ustavom BiH, u koje spadaju i prava na imovinu i pristup socijalnoj pomoći, obrazovanju i zapošljavanju.

Od samog rođenja, Romi nailaze na velike prepreke u pokušajima da razbiju začarani krug siromaštva, da dobiju pristup formalnom obrazovanju, te da postanu prihvaćeni od strane većinskih populacija. Romi najčešće ne prijavljuju rođenje djeteta jer majke Romkinje često nemaju finansijskih sredstava da obave porod u bolnici ili da prolaze kroz administrativne procedure prijavljivanja novorođenčadi. Zato su romska djeca pod većim rizikom da ostanu bez državljanstva i budu nevidljivi u očima države. Romska djeca su izložena raznim prijetnjama po njihovo fizičko zdravlje i preprekama pristupu zdravstvenim uslugama. Istraživačka studija pod nazivom ''''Ishrana i zdravstveno stanje romske djece u 2008. godini'''', koju je proveo UNICEF u BiH, otkrila je da polovina romske djece mlađe od šest mjeseci pati od hronične neuhranjenosti, da je češće bolesna, te da je pod rizikom od dugotrajnih posljedica zbog nepravilnosti u razvoju.

Još jedan izazov koji narušava kvalitet života Roma ogleda se u uslovima života koje su Romi veoma često prinuđeni podnositi. Između 50 i 70% Roma u BiH živi u neuslovnim stambenim objektima, najčešće u objektima koji se sastoje od samo jedne prostorije, bez pristupa sanitarnom čvoru ili direktnom vodosnabdijevanju. Čak 30% Roma živi u stambenim objektima bez kuhinje, a 17% nema stalan pristup snabdijevanju električnom energijom. Posjedovanje imovine nije uobičajeno, pa manje od polovine romske populacije uživa potpuno ili djelimično pravo vlasništva nad stambenim objektima u kojima žive (UNICEF, 2013.).

Pristup adekvatnom obrazovanju predstavlja još jedan izazov. Unatoč široko rasprostranjenoj pogrešnoj percepciji da Romi ne žele školovati svoju djecu, kvalitativne studije ukazuju na činjenicu da romske porodice cijene obrazovanje i shvataju njegov značaj u prevladavanju ciklusa siromaštva na nivou zajednice (UNICEF, 2013.). Uočen je značajan raskorak između broja romske djece upisane u školu i broja romske djece koja redovno pohađaju nastavu, prilikom usporedbe sa istim odnosom u populaciji djece drugih nacionalnosti, a takav raskorak može biti pripisan brojnim preprekama u pristupu obrazovanju, uključujući tu ekstremno siromaštvo, promjene prebivališta, nepostojanje pouzdanog prevoza i nedostatak finansijskih sredstava (Institucija ombudsmana za ljudska prava BiH, 2013.). Takođe je uočen i opšti nedostatak razumijevanja učenika i nastavnika za uslove života sa kojima se suočavaju njihovi školski drugovi Romi, što je posebno izraženo u zajednicama u kojima prevladava jednonacionalna struktura većinskog stanovništva. Broj romske djece koja pohađaju rano obrazovanje i dalje je veoma nizak (13,1%) iako je 2008. godine zakonom usvojenim na državnom nivou propisano da svako dijete mora pohađati predškolsko obrazovanje u trajanju od godinu dana. Isključivanje romske djece iz ovakvih programa predškolskog obrazovanja može se negativno odraziti na njihovu spremnost za pohađanje nastave u osnovnoj školi (UNICEF, 2013.).

Kada se desi da mladi Romi uspiju okončati svoje obrazovanje, čeka ih još jedna prepreka. BiH je jedna od država sa najvećom stopom nezaposlenosti mladih na svijetu. Svjetska banka procijenila je da je procenat mladih dobi 15 do 24 godine bez zaposlenja u 2017. godini bio 67,5%, dok je stopa nezaposlenosti u opštoj populaciji bila blizu 26%. Iz tog razloga, mali broj Roma ima priliku dobiti (formalno) zaposlenje, a uz to se često suočavaju sa niskim primanjima i privremenim oblicima zapošljavanja. Za Romkinje je ova situacija još teža. U Izvještaju Komisije za eliminaciju svih oblika diskriminacije žena (CEDAW Komisija) iz 2010. godine navode se rezultati istraživanja koje je obuhvatilo cjelokupnu državu, a koje pokazuje da je stopa nezaposlenosti Romkinja blizu 82%, da samo 9% Romkinja radi u neformalnom sektoru, te da se 7% Romkinja bavi prosjačenjem da bi preživjelo. Veoma mali broj Roma (2%–3%) zaposleno je u javnom sektoru (UNICEF, 2013.).

III. Zakonski okvir u BiH

Zakonski okvir u BiH u velikoj je mjeri uslovljen međunarodnim sporazumima kojima je država formalno pristupila ili ih ratifikovala. Međunarodni standardi, poput onih utvrđenih odredbama Evropske konvencije o ljudskim pravima, propisuju obavezu BiH da osigura uživanje svih prava propisanih zakonom svim svojim građanima, bez diskriminacije na osnovu spola, rasne pripadnosti, jezika, vjeroispovjesti, političkih ili drugih ubjeđenja, nacionalnog ili socijalnog porijekla, pripadnosti nacionalnoj manjini, imovinskog stanja, rođenja ili statusa proisteklog po drugom osnovu (Protokol 12, Član 1).

Vremenom su javne institucije prihvatile različite međunarodne standarde za zaštitu ljudskih prava kojima se uvode principi nediskriminacije i štite prava Roma, te su takvi standardi integrirani i u domaće propise, poput Zakona o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina (2003.) i Zakona o zabrani diskriminacije (2009.). Međutim, unatoč ratifikaciji međunarodnih sporazuma i usvajanju propisa o borbi protiv diskriminacije, zakonski okvir u BiH i dalje omogućava institucionalnu diskriminaciju i isključivanje.

Pored toga, Ustav BiH ne priznaje Rome i druge manjinske narode kao građane sa pravima jednakim onima koje uživaju njihovi sugrađani Bošnjaci, Hrvati i Srbi. To spriječava građane koji nisu pripadnici jednog od tri konstitutivna naroda u BiH da se kandiduju za člana Predsjedništva BiH ili da budu delegirani u Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH. Stav Evropskog suda za ljudska prava je da je ta situacija diskriminatorna i da se njome krši Evropska konvencija o ljudskim pravima. Međutim, već skoro deset godina ta presuda nije provedena ni na kakav svrsishodan način (Sejdić i Finci protiv Bosne i Hercegovine, Evropski sud za ljudska prava, 2009).

IV. Još postoji nada u bolju budućnost bosanskohercegovačkih Roma

Bez obzira na dugu istoriju diskriminacije nad Romima u Evropi i na efekat marginalizacije koji je proistekao iz te diskriminacije, ovaj problem nije nesavladiv. Postoji potreba za uravnoteženim i održivim pristupom kojim se kombinuju ciljevi zaštite ljudskih prava sa domaćim socijalnim politikama djelovanja u svrhu izlaženja iz vrzinog kola isključivanja Roma. Potrebna je šira provedba pravnog okvira BiH da bi se implementirale sveobuhvatne politike djelovanja koje se bave stvarnim potrebama romskih zajednica. Štaviše, pružanje mogućnosti Romima da javno ispričaju svoje priče izuzetno obećava u smislu promjene temeljnih stereotipa i negativnih predodžbi uvriježenih ne samo u BiH, nego širom Evrope.

O IZLOŽBI

Romi, takođe poznati pod nazivom Tsingani, Sinti i Manush, su često prikazani kao egzotični, neobični, čak opasni, i oni su se, kroz stoljeća, često suočavali sa diskriminacijom i progonom u cijeloj Evropi. Danas u Evropi živi između 12 i 15 miliona Roma, od čega oko 70% populacije u istočnoj Evropi. Diskriminacija i predrasude prema Romima su utkane u evropsko društveno i kulturno tkivo i, bez obzira na njihovu poziciju kao jedne od najvećih etničkih manjina u Evropi, Romima nije pružena odgovarajuća platforma za borbu protiv negativnih percepcija koje ljudi imaju o njima. Ova izložba je osmišljena sa ciljem da pruži priliku pripadnicima Romskih zajednica da podijele svoje priče. Prikazi i lična svjedočenja predstavljena u ovoj izložbi su u oštroj suprotnosti sa široko zastupljenim stereotipima i pogrešnim percepcijama o Romima i predstavljaju izazov za publiku da preispita svoje stavove i predrasude o ovoj jedinstvenoj i raznolikoj zajednici. Ova izložba ima za cilj podsticanje dijaloga o načinima za poboljšanje statusa Roma i drugih manjinskih naroda, podizanje nivoa svijesti i razumijevanja o izazovima sa kojima se suočavaju bosanskohercegovački Romi i borbu protiv diskriminacije i stereotipa koji vode daljoj marginalizaciji i isključivanju romskih zajednica. Kada osobe koje nisu Romi počnu da preispituju svoja uvjerenja i ponašanje prema Romima, oni tada polažu u zemlju sjeme jedne šire promjene u kulturi i ponašanju koja može voditi ka inkluzivnijem društvu za sve.

Koncept projekta pod nazivom „Na marginama“ se oslanja na nekoliko ključnih dokumenata, uključujući „Dosta! Priručnik za borbu protiv diskriminacije nad Romima“ Vijeća Evrope, „Specijalni izvještaj o položaju Roma u Bosni i Hercegovini“ Misije OSCE-a u BiH, UNICEF-ov izvještaj „Položaj romske djece i porodica u Bosni i Hercegovini“, izvještaje Svjetske banke u Bosni i Hercegovini i Zakon o zabrani diskriminacije u Bosni i Hercegovini.

Producent i kustos izložbe:

Centar za postkonfliktna istraživanja (CPI)

Podršku pružili:

Organizacija za sigurnost i saradnju u Evropi, Misija u Bosni i Hercegovini (Misija OSCE-a u BiH) i Rockefeller Brothers Fund.

Urednik fotografije:

Dizajn izložbe:

O fotografima:

Mirko Pincelli